Өсімсіз өркениет

Ақырын жүріп анық бас,

Еңбегің кет­пес далаға…»

Абай

Ден­де­ген дерт

Егемендігін алып, етек-жеңін жинаған Тәуелсіз Қазақстанның эко­но­ми­ка­сы да да­ми бас­та­ды. Қазақстан мүдделес мемлекеттердің сенімді серіктесіне ай­нал­ды. Шетелдік ин­вес­тор­лар қаржы құйып, сан са­ла­лы жо­ба­лар жүзеге асу­да. Соның бірегейі ретінде елімізде ис­лам қаржы жүйесінің жан­да­на бастағанын ай­ту ке­рек.

Әлемдік қаржы дағдарысы білдей банктердің ба­сы­на бұлт үйірілді. Ал ис­лам қаржы жүйесі дағдарыс соққысына оңай төтеп берді. Оның бірден бір дәлелі – әлем на­за­ры ис­лам банктеріне ауа бастағанында. Ис­лам қаржы жүйесінің ең ба­с­ты қағидасының бірі –  пайыздың (ри­ба) бол­мау­ын­да, ысырапқа жол берілмеуінде. «Fattah Finance» АҚ басқарма мүшесі Асқар Иманбаевтың пай­ым­да­у­ын­ша, пай­ыз қатерлі ісік секілді. Күн сай­ын асқынады. Ақыр аяғында ол қаржы жүйесінің «ағзасын» шірітеді. Ден­деп ба­ра жатқан дертті тек Ис­лам қаржыландыруы арқылы ғана ем­де­уге бо­ла­ды.

Несиенің за­ла­лын мы­на­дай мы­сал­мен түсіндіруге бо­ла­ды. Қадым за­ман­да  шах­мат ой­ы­нын ой­лап тапқан да­ныш­пан ма­те­ма­тик­ке ри­за болған пар­сы пат­ша­сы тапқырдың кез кел­ген қалауын орындауға сөз береді. Мұндай мүмкіндікті ма­те­ма­тик мүлт жіберсін бе? Миы математикаға «негізделген» әлгі тапқыр патшаға шах­мат тақтасының бірінші то­ры­на бір би­дай дәнін, ал келесілеріне алдыңғысынан екі есе етіп са­лу­ды өтінеді. Данышпанның өте қарапайым көрінген қалауына пат­ша қуанады. Есін жи­ып, есеп­теп көрсе, «қарапайым» өтінішті орын­дау «қияметке» ай­на­ла­ды. Патшалықтың қарамағындағы қамбадағы бүкіл бидайдың  жетпейтінін түсініп, тілін тістесе ке­рек. Келісім бой­ын­ша, яғни шах­мат тақтасына қойылуы тиіс бидайдың дәнін са­нап көрсе…  1982 жылдағы әлемнің 440 би­дай өнімінің қорын құрайды екен. Не­си­е­ге ақша бе­ру де дәл дән сияқты. Күн өткен сай­ын көбейеді. Мұндай жағдайда не­сие алушының қарыздан құтылу мүмкіндігі де аза­яды. Мерзімі өткен соң бұл мүмкіндік нөлге теңеледі. Әзілдің өзі – зіл. Ғашықтардың тіліндегі қарапайым қалжыңға қарап, ой түйесің.

Жігіт: Мен сен үшін бәрін істеуге дай­ын­мын. Жердің шетіне де, тіпті өлімге де ба­ра­мын.  

Қыз: Ммм, жүр, одан да сенің атыңа не­сие алайық!..

 

«Кемедегінің жа­ны бір»

 Шариғатқа негізделген ис­лам қаржы жүйесі ішімдік, темекі, есірткі, қару-жарақ, порноөндіріс, және т.б. адамзатқа зи­ян тигізетін өнімдерді қаржыландыруға үзілді-кесілді қарсы. Себебі, Ис­лам діні әрқашан адам өмірінің құндылығын жоғары қояды. Ис­лам арам пай­да табуға, айлакерлікке, өсімқорлыққа, монополияға, әділетсіздікке, жемқорлыққа тый­ым са­ла­ды. Құранның Бақара сүресі 275 ая­тын­да: «Ал­ла са­у­да­ны ха­лал етіп, өсімқорлықты ха­рам қылды», – делінген.

Ис­лам қаржы жүйесі бой­ын­ша банк кәсіпкерлердің өндірістік не­ме­се коммерциялық мақсаттарды орын­дау үшін олар­мен пай­да­ны бірге бөліседі һәм ықтимал шығындарды да бірге көтереді. Кәсіпкерлік шараға қатысушылардың барлығы әріптес ретінде та­ны­ла­ды (мүшарака). «Кемедегінің жа­ны бір» де­ген қанатты сөзді басшылыққа ала­тын Ис­лам банктері пай­да мен шығынды биз­нес­ке қосқан бастапқы капиталға ба­ра­бар деңгейде бөліседі. Со­ны­мен қатар қызмет мерзімі мен шар­тын келісіп оты­ра­ды. Сон­дай-ақ ар­найы әріптестік (мұдараба) әдісімен қоса, та­у­ар­лар­ды ар­найы бағамен са­ту ту­ра­лы банк пен кли­ент ара­сын­да шарт (мұрабаха) жа­са­у­ды да қарастырады. Тағы бірі қызметі – қарыз, яғни ұл-Ха­са­на (қайырымдылық не­сие) – же­ке тұлғаға не­ме­се ұйымға пай­ыз­сыз не­сие бе­ру дегенді білдіреді. Ол келісілген мерзімде қайтарылуы тиіс. Егер тұлғаның несиені қайтара ал­май­ты­ны әуелден белгілі бол­са, ақша міндетті не­ме­се ерікті қайырымдылық түрінде беріледі.

Қаржыгер Мұрат Байсыновтың ай­ту­ын­ша, исламдық қаржыландыру ұстанымы негізінде жұмыс істейтін қаржылық ұйымдар әлемдік дағдарыстың әсерін қатты сезіне қойған жоқ. Банк­тер несиені үстеме ақысыз береді, бірақ кәсіпкерлерге тиесілі табысқа ортақтасады. Ис­лам қаржы жүйесінің пай­да көзі – жалға бе­ру мен ди­ви­денд­т­тер­де.

Ис­лам қаржы жүйесінің дәстүрлі банк­тер­ден айырмашылығы мен артықшылықтары мы­на­дай:

1. Ин­вес­тор мен қарыз алу­шы ара­сын­да тәуекел мен шығынды әділетті түрде бөлісу;
2. Қаржы ин­сти­тут­тар жүйесінің тұрақтылығы;
3. Қарыздык міндеттемелердің үдемелі нарығының (пай­ыз) бол­мауы;
4. Міндетті қайырымдылық (зе­кет) қызметінің бо­луы;
5. Қарыз қайтарымының мөлшерінің тұрақтылығы (қайтарым – шарт бой­ын­ша бекітілген со­ма);
6. Инвестицияның экономиканың нақты сек­то­ры­на бағытталуы;
7. Қатысушылардың қызметтерінің әлеуметтік си­па­ты.

Инвестицияның игілігі

 Қазақстан ТМД мен Ор­та Азия елдерінің ара­сын­да Ис­лам қаржы жүйесін да­мы­ту­ды бірінші бо­лып қолға ал­ды. 2009 жылдың 12 ақпанында Қазақстан Республикасының «Ис­лам банктерінің қызметі мен ис­лам қаржы жүйесін ұйымдастыру мәселелері бой­ын­ша Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу ту­ра­лы» Заңы қабылданды. Ис­лам қаржы жүйесін дамытудың ба­с­ты тетігі ретінде «ҚР Банк­тер мен банк қызметі» ту­ра­лы Заң және Ис­лам құнды қағаздарын шығару мен  ай­на­лы­мын реттейтін «Құнды қағаздар нарығы ту­ра­лы» Заңның қолданысқа енгізілгенін айтуға бо­ла­ды. Адал ақшаға құрылған банк жүйесін да­мы­ту мы­на­дай мақсаттарға негізделген: біріншіден, ин­дуст­ри­ал­ды да­му жос­пар­ла­рын жүзеге асы­ру мақсатында ұзақ мерзімді сыртқы тұрақты ин­вес­ти­ция көзін та­бу. Екіншіден, бір қаржы көзіне тәуелді бо­лу­ды бол­дыр­мау. Үшіншіден, Ис­лам қаржыландыру жүйесінің жоғарыда аталған рет­теу қызметтерінің көмегімен экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу.

            Әлемдік эко­но­ми­ка са­рап­шы­ла­ры еліміздегі Ис­лам қаржы жүйесінің да­му­ы­на оң баға бе­ру­де. Соңғы екі жыл ішінде ис­лам қаржылық өнімдерін ұсынған бірнеше ком­па­ния пай­да бол­ды. Олар – «Al Hilal» банкі, «Fattah Finance» брокерлік ком­па­ни­я­сы, «Та­ка­фул» өзара ха­лал сақтандыру қоғамы, «Қазақстан қажылық қоры» акционерлік инвестициялық қоры, сон­дай-ақ бірнеше консалтингтік ком­па­ни­я­лар.

Елімізде Ис­лам қаржы жүйесін да­мы­ту бой­ын­ша 2010-2012 жылдарға арналған «Жол кар­та­сы» қабылданды. Тағы бір елеулі оқиға – екінші Ис­лам банкін құру. Ис­лам банкінің 55 пай­ыз үлесін Amanah Raya Berhard (малайзиялық ком­па­ния), 40 пай­ы­зын «Қазақстан да­му банкі» АҚ, қалған 5 пай­ыз ак­ци­я­сын қазақстандық брокерлік ком­па­ния – Fattah Finance иеленеді де­ген жос­пар бар. Атал­мыш банктың жұмысы же­ке тұлғаларға қызмет көрсету мен бизнесті қаржыландыруға бағытталмақ.

Ұлттық Банктің Ал­ма­ты қаласындағы өңірлік қаржы орталығын да­мы­ту комитетінің төрағасы Дар­хан Нүрпейісовтың сөзіне қарағанда, біздің ел үкіметаралық екі келісімге қол қой­ды. Алай­да, бірінші жо­ба әзірге тоқтатылған. Ал екіншісі іске асы­рыл­ды. Атап айтқанда, al Hilal 2010 жылғы на­урыз­дан бас­тап жұмыс істейді. Небәрі бір жылдың ішінде ол 23 млн. АҚШ дол­лар­мен те­ле­ком­му­ни­ка­ци­я­лар, са­у­да, құры­лыс және басқа салалардағы жо­ба­лар­ды қаржыландырды. Қазіргі уақытта «Самұрық-Қазына» қоры Al Hilal-мен бірлесіп бірнеше жо­ба­ны қаржыландыру мәселелерін қа­рас­ты­ру­да.

 

Тобықтай түйін

 «Байлыққа қосар үлесің бол­ма­са, байлықтан алар үлесің де жоқ», – де­ген екен Ғабит Мүсірепов. Пай­да­ны да, тықырға таянғанда шығынды да бірге бөлісетін ис­лам банкингі жұмысын Үкімет мүшелері, эко­но­ми­ка са­рап­шы­ла­ры қолдауда. Эко­но­ми­ка ғылымдарының док­то­ры Рах­ман Алшановтың ай­ту­ын­ша, қаржы дағдарысынан шығу үшін шұғыл қимылдап, ис­лам қаржы жүйесін да­мы­ту­ды қолға алу­ы­мыз қажет.

Ис­лам банкингі қызметі дәстүрлі банктердің пайыздық мөлшерлемені төмендетуге ықпал етеді. Сон­дай-ақ ис­лам қаржы құралдарының пай­да бо­луы еліміздің қор нарығының да­му­ы­на үлес қосады.

Жа­зу­шы Мұхтар Әуезов айтқандай, қай істің бол­сын өнуіне үш шарт бар: ең әуелі – ни­ет ке­рек, одан соң – күш ке­рек, одан соң – тәртіп ке­рек. Бізде үшеуі де бар. Жүйелеп жүзеге асырсақ болғаны.

Сал­та­нат МЕДЕТҚЫЗЫ,
халықаралық қатынастар ма­ма­ны

 

Тақырыпқа тұздық

Жігіт: Мен сен үшін бәрін істеуге дай­ын­мын. Жердің шетіне де, тіпті өлімге де ба­ра­мын. 

Қыз: Ммм, жүр, одан да сенің атыңа не­сие алайық!..