Тұрар

Жал­пы, Т.Рысқұловтың Қазақстанда атқарған жұмыстары де­ген сұраққа толық жа­у­ап бе­ру тек бір ғана тарихшының қолынан кел­мес еді. Өйткені, Т.Рысқұловтың бүкіл са­на­лы ғұмыры мен қоғамдық-са­я­си және мемлекеттік қызметі қазақ халқының болашағы жо­лы­на бағытталды. Оның тағдыры – қазақ халқының та­ри­хы­мен еншілес. Сондықтан, Т.Рысқұловтың сан-са­ла­лы қызметі мен қажырлы қайтпас күресі, ұлтқа сіңген еңбегі көптеген тарихшылардың зер­т­теу еңбегіне жүк бо­лып келеді. Біз тек қана, басқа тарихшылардың на­за­ры­на іліне қоймаған кейбір мәселелерге тоқтала кетейік.

Мы­са­лы, Т.Рысқұлов кеңестік қазақ автономиясының ұйымдастырылуы қарсаңында оның ас­та­на­сы Таш­кент қаласы бо­луы тиіс де­ген пікірді ұстанды. Ол 1919 жы­лы күз ай­ла­рын­да ұлттық рес­пуб­ли­ка­лар құрамына өз халықтарын біріктіру мәселесін көтереді. 1917 жы­лы желтоқсанда өткен екінші Орын­бор сиезі күн тәртібіне қойған қазақ жерлерін біріктіру мәселесін ары қарай жылжытқан Т.Рысқұлов біріккен қазақ жерлерінің ас­та­на­сы ретінде Таш­кент қаласын белгілеуді үзілді-кесілді та­лап етеді. Біз бұл жер­ден Т.Рысқұловтың ал­ды­мен ұлтшыл, со­дан кейін түрікшіл болғандығын көреміз.

Сол кездегі ірі са­я­си, экономикалық, әрі мәдени-ру­ха­ни орталықтардың бірі болған Таш­кент қаласын Қазақстанның ас­та­на­сы­на ай­нал­ды­ра оты­рып, ша­шы­лып жатқан қазақ жерлерін біріктіру иде­я­сы сол та­ри­хи ке­зен­де ең ұтымды идея бо­ла­тын. Себебі, қазақ халқының жар­ты­сы­нан ас­та­мы Түркістан өлкесін мекендейтін, сон­дай-ақ көшпелі қазақ аймақтарына қарағанда халқы тығыз орналасқан, шаруашылықтың түр-түрі дамыған Түркістанға қарасты қазақ жерлері арқылы өзге қазақ жерлерін әкімшілік жағынан басқару, шаруашылығы мен тұрмысын ұйымдастырып, мәдени өміріне ықпал ету анағұрлым оңай әрі тиімді бо­лар еді.

Екіншіден, Таш­кент қаласын Қазақстанның ас­та­на­сы­на ай­нал­ды­ра оты­рып, қазақ жерінің ас­та­на­сын тұтас түрік конфедерациясының да орталығы бо­лу­ын қамтамасыз ету арқылы қазақ ұлтының алдыңғы қатарлы жетекші ұлт бо­лу­ын қалыптастыру бо­ла­тын. Са­ны жағынан түрік халықтары ара­сын­да Түркия түріктерінен кейінгі екінші орын­ды иеленетін және Ә.Бөкейхан айтқаңдай «мәдениет жо­лын­да бізден де төмен» өзге Түркістандық түріктердің арасыңдағы ең са­у­ат­ты, көзі ашық халық ретінде қазақтардың бұл орын­ды иеленуі әбден дұрыс бо­лар еді. Қазақстанның ас­та­на­сы ретіңде Түркістан өлкесінің орталығында орналасқан Таш­кент қаласының ұсынылуы Т.Рысқұлов та­ра­пы­нан жасалынған, нақты мақсатқа бағындырылған, әрі өзге түрік халықтары та­ра­пы­нан дәл сол кезеңде қолдауға ие болған әрекет бо­ла­тын.

Тұрар Рысқұловтың аштықпен күрес сияқты және басқа да ірі та­ри­хи қызметтерін айтпағанның өзінде, оның Түркістан АКСР-іне қарасты қазақ жерлері үшін жасаған нақты іс-ша­ра­ла­ры бір төбе. Мы­са­лы, ауылдық жер­лер­де ке­дей­лер комитетінің құрылуы жөніндегі 1918 жылғы 11 маусымдағы дек­рет Жетісуда 1920 жыл­дан соң ғана жүзеге асы­ры­ла бастаған еді. Себебі, оған дейін кеңестік Түркістан Рес­пуб­ли­ка­сы­на қарасты Жетісу облысының шын мәніндегі қожасы – байыған орыс ку­лак­та­ры мен қарулы ка­з­ак­тар еді. Кеңес өкіметінің қаулы-қарарлары жергілікті тұрғындарға – қазақтарға дер кезінде же­те бермейтін. 1920 жы­лы 21 қаңтарда Тұрар Рысқұловтың Түрікатком төрағасы бо­лып сай­ла­ну­ы­нан кейін ғана бұл істің беті бері қарай бас­та­ды. Жетісудағы жағдайды рет­те­уде 1920 жы­лы 16 на­урыз­да Т.Рысқұловтың күш са­лу­ы­мен жарияланған «Жетісу облысының тұрғындарына» үндеуі шешуші рөл атқарды. Бұл үндеуде ұлттық белгілеріне қарай қуғындауға қатаң тый­ым са­лы­на­ты­ны, бұған жол бергендердің ату жа­за­сы­на кесілетіні, өз аумағында жергілікті халықты тонаған не­ме­се өтірген бо­лыс, ста­ни­ца, се­ло­лар мен де­рев­ня­лар тұрғындарына ауыр салықтар са­лы­на­ты­ны ерек­ше атап көрсетіліп, егер аумақтардың атқару комитеттері ұлтаралық қақтығыстарға жол бер­ген жағдайда, толық құрамымен Революциялық-әскери трибуналдың со­ты­на тар­ты­ла­ты­ны ескертілді.

Жетісудағы жергілікті халықтардың жағдайын жақсарта түсуде 1920 жы­лы 31 на­урыз­да жарияланған Тұрар Рысқұловтың Жетісу об­лы­сы бой­ын­ша тезистері де аса маңызды бол­ды. Осы тезистерді талқылаған ТК(б)П комитетінің 1920 жылғы 31 наурыздағы пле­нар­лы мәжілісінде Т.Рысқұлов Жетісудағы ку­лак­тар мен ка­з­ак­тар­ды қарусыздандыруды жүзеге асыруға, Жетісудың босқын қазақ және қырғыз халықтарын ор­на­ла­с­ты­ру үшін 100 000 000 сом қаржы бөлдіртуге қол жеткізді. Яғни, қазақ халқының ата жа­уы – орыс-казактарының қазақ халқының ба­сын­да ойнаған әңгір-таяғына тоқтау са­лып, оларға тұңғыш рет соққы бер­ген Тұрар Рысқұлов бо­ла­тын.

Тұрар Рысқұловтың осын­дай нақты іс-шараларының нәтижесінде, Жетісу облысының уездерінде алғаш рет ке­дей­лер комитеттері құрыла бас­та­ды. Ке­дей­лер мен жал­шы-батырақтардың осы алғашқы комитеттері Кеңес өкіметі қабылдаған дек­рет­тер мен қаулыларды іске асы­рып, Түрікатком мен об­лат­ком, уездік ат­ком та­ра­пы­нан күн сай­ын келіп түсіп жа­та­тын түрлі нұсқаулар мен қаулыларды қалың бұқараға жеткізіп, олар­ды на­си­хат­тап оты­ру­да үлкен еңбек сіңірді. Біз бұл жер­ден өзі шыққан әлеуметтік ортаның жай-күйіне жа­ны аши­тын, үлкен жүректі азаматтың ада­ми бейнесін көреміз.

Тұрар Рысқұлов Түркістан АКСР Халық ко­мис­сар­лар кеңесінің төрағасы қызметін атқарған жыл­да­ры кеңес өкіметінің оқу-ағарту саласындағы оң саясатының қазақ жерінде тиімді жүзеге асу­ы­на ерек­ше көңіл бөлді. Осы са­я­сат нәтижесінде қазақ кедейлерінің ертеңгі күнге де­ген үміті ар­та түсті. Бұл ту­ра­лы Т.Рысқұловтың 1923 жы­лы 24-28 қаңтар аралығында өткен ТКП Жетісу облыстық ІІІ пар­тия кон­фе­рен­ци­я­сы­на қатысып кет­кен Жетісу сапарының қорытындысы ретінде жазған «Жетісу мәселелері» ат­ты кітабында жан-жақты ба­ян­дай­ды. «Жетісуда халық ағарту істерінің халі өте на­шар, — дейді Т.Рысқұлов, — Об­лыс­та қанша мек­теп­тер бар екенін ағарту бөлімдері білмейді. Мектептердің дұрыс са­нын білу мүмкін бол­ма­са ке­рек… Мектептердің үйлері бар да, кітаптары, үй ас­пап­та­ры жоқ. Ба­ла­ла­ры киімсіз һәм аш. Балалардың көбі ке­дей­лер ба­ла­ла­ры. Әке-шешесі балаларға үйлерінен жалғасып тұратын бол­са ке­рек. Білім алу, балалардың та­лап­та­ры өте зор көрінеді… Сон­да да қырғыз-қазақ ара­сын­да шығындарынан қашпай, мек­теп ашуға та­ла­бы бар­лар көп. Халық ара­сын­да жастардың да са­я­си мәселелерге түсінгісі келіп, ұмтылулары мықты көрінеді. Қырғыз-қазақ өмірінде мұндай әлеуметтікті туғызған ұлы өзгеріс һәм кеңес үкіметі се­беп бол­ды…». Осы­лай­ша, Т.Рысқұлов қазақ ауылдарындағы білімге де­ген күшті ұмтылыстың бар екендігін ай­та оты­рып, қазақ ауыл­да­рын­да жап­пай мек­теп ашу­ды ұйымдастыру үшін нақты іс-ша­ра­лар жүйесін іске асы­ру­ды ұсынды. «…Кедейлердің мек­теп ашуға күші жетпейді, — дейді Т.Рысқұлов, — Өкімет оларға жәрдем ет­пе­ген. Үкімет бөлімдері кіріссе орыс, мұсылман қыстақтарында кеңестер мектептерін ашуға бо­ла­тын. Ұзынағашта исполкомға бір мек­теп ашыңдар де­ген соң халық қозғалып, мек­теп ашуға кірісті. Қыстақтарда пар­тия ошақтары болмағандықтан һәм га­зет алынбайтындықтан са­я­си ағарту істерінің аты да жоқ. Халық ара­сын­да мек­теп ашу жұмыстарын жүргізуге бо­ла­ды. Мұғалімдер, кітаптар та­бы­лып, халық ағарту бөлімдері мек­теп­тер ашып бер­се, халық мек­теп шығындарын өз мой­ны­на ала­ты­ны анық.» Т.Рысқұлов, мем­ле­кет мек­теп­ке кететін шығындардың үштен бірін бер­се де бо­ла­ды дей оты­рып, ең ал­ды­мен қырғыз-қазақтар үшін аудан орталықтарында мек­теп-ин­тер­нат­тар ашы­луы тиіс деп атап көрсетті.

1923 жы­лы өткен ТКП Жетісу облыстық ІІІ пар­тия кон­фе­рен­ци­я­сы­нан кейін, Жетісу облыстық әскери революциялық комитетінің төрағасы қызметін атқарып отырған Қабылбек Са­ры­мол­да­ев (ол 1922 жылдың 14 қазаны мен 1923 жылдың 18 шілдесі аралығындағы об­л­рев­ком төрағасы бо­лып жұмыс істеді) Т.Рысқұловтың тап­сыр­ма­сын орын­дай оты­рып, барлық аудан орталықтарында ке­дей ба­ла­ла­ры­на арналған мек­теп-ин­тер­нат­тар ұйымдастыруды қолға ала­ды. Осы са­я­сат ая­сын­да уездік революциялық ко­ми­тет­тер мен Қосшы одағынан жергілікті кеңестік орындарға Жетісу облыстық мек­теп-интернаттарға жетім, жал­шы және ке­дей ба­ла­ла­ры­нан оқуға адам жіберу ту­ра­лы ар­найы нұсқаулар жіберілді. Міне, осы са­я­сат ая­сын­да көптеген қазақ ба­ла­ла­ры білім алып, 30 жыл­да­ры қазақ халқына қызмет етті. Олардың қатарында Нұрбапа Өмірзақов, Ақай Нүсіпбеков сын­ды және т.б. қайраткерлер де бол­ды.

Түркістаннан кет­кен­нен кейінгі кезеңде 9 ай Коминтерннің өкілетті өкілі ретінде Моңғолияда жұмыс істеген Т.Рысқұлов 1925 жылғы шілде айының ба­сын­да Мәскеуге қайтып кел­ген соң өзінің Моңғолиядағы қызметіне есеп береді. Оған дейін-ақ, 1925 жы­лы 10 шілдеде өткен МХ­РП ОК-нің мәжілісінде Т.Рысқұловтың Моңғолиядағы қызметін тұтастай мақұлдап, оған оң баға бер­ген бо­ла­тын. Көп ұзамай, КС­РО Сыртқы істер хал­ко­мы Г.В.Чи­че­рин де осын­дай баға берді және Т.Рысқұловқа ба­рын­ша қолдау көрсету қажет де­ген пікір білдірді. Осы­дан соң, БК(б)П ОК-і Т.Рысқұловтың Моңғолиядағы қызметіне жоғары баға бе­ре оты­рып, әбден ысылған пар­тия және шаруашылық қайраткерін одан ары жұмысқа пай­да­ла­ну мәселесін ой­ла­с­ты­ра бас­та­ды. Т.Рысқұлов бұл кез­де Түркістанда үкімет бас­шы­сы болған қызметі арқылы-ақ өзін ше­бер шаруашылық қожайыны, ТК(б)П Мұсылман бюросындағы жұмысы арқылы да­рын­ды партиялық ұйымдастырушы ретінде мойындатқан, Моңғолиядағы қызметі арқылы халықаралық дәрежедегі сұңғыла са­я­сат­кер, ше­бер мәмлегер екенін көрсеткен тұлға болғандықтан да оған қай са­ла­дан бол­са да қызмет ұсынуға бо­ла­тын еді.

БК(б)П ОК Ұйымдастыру бю­ро­сы Т.Рысқұловты партиялық жұмысқа пай­да­ла­ну орын­ды бо­ла­ды де­ген тоқтам жа­сай­ды. Бірақ, сол кезеңде БК(б)П Қазақ өлкелік пар­тия комитеті аса қиын жағдайда жұмыс істеп жатқан еді. 1925 жылдың қыркүйек ай­ын­да Қазөлкекомының бірінші хат­шы­сы қызметіне кіріскен Ф.Го­ло­ще­кин Қазақстанда асқынып тұрған қазақ топшылдығымен күрес бас­та­ды. Әрине, бұл күрес өте тәжірибелі са­я­сат­кер, кәнігі басқарушы Ф.Го­ло­ще­кин үшін де оңайға соқпады. Бұл күрестің аса ауыр, әрі ұзаққа со­зы­ла­ты­нын БК(б)П ОК-і де, Ф.Го­ло­ще­кин де анық түсінді. 1925 жылғы желтоқсан ай­ын­да өткен V Бүкілқазақстандық пар­тия кон­фе­рен­ци­я­сы мұны анық көрсетіп берді. Оның үстіне, бұл кезеңде рес­пуб­ли­ка шаруашылығы да 1913 жылғы деңгейге көптеген са­ла­лар бой­ын­ша же­те ал­май, ақсап жатқан бо­ла­тын. Сондықтан, БК(б)П ОК-і Т.Рысқұловты Қазақ өлкелік пар­тия комитетіне қызметке жіберуді ой­ла­с­ты­ра бас­та­ды. Көп уақыт Қазақстанда болмаған Т.Рысқұлов та осыған қарсы емес еді.

Т.Рысқұловтың Қазақстандағы топшылдыққа ешқандай қатысы жоқ. Ол біріншіден, Қазақ АКСР-інде бұған дейін қазмет атқарған жоқ. Екіншіден, Түркістан АКСР-індегі оның то­бы – Орталықтың эмиссарлық ор­га­ны Түріккомиссияға қарсы жергілікті түрік халықтарының мүддесін қарсы қоя білген Мұсбюро бо­ла­тын. Түріккомиссияның Т.Рысқұлов то­бын талқандауы – Түрік Кеңес Рес­пуб­ли­ка­сы мен Түрік халықтарының Ком­пар­ти­я­сын құру ту­ра­лы идеяға берілген соққы бо­ла­тын. Сондықтан, Т.Рысқұловты топшылдықпен ай­ып­тау ешбір қисынға ке­ле қоймайды.

Бірақ, Қазақ АКСР-індегі асқынған топшылдық одан әлдеқайда жоғары тұрған түрікшіл тұлға Т.Рысқұловқа да салқынын тигізбей қоймады. Ол 1926 жы­лы Қазақстанға қызметке кел­ген кез­де осы мәселемен бет­пе-бет кездесті.

Т.Рысқұловты Қазақстанға жұмысқа жібермес бұрын БК(б)П ОК-і Ф.Голощекиннің және Қазөлкеком бюросының өзге де мүшелерінің көңіл-күй ауа­нын байқау мақсатымен Т.Рысқұловты Қазақстанға жұмысқа жіберсек қалай қарайсыңдар де­ген мазмұнда же­дел­хат жол­да­ды. Өйткені, БК(б)П ОК-нің Ұйымдастыру бю­ро­сы 1919 жы­лы Түріккомиссияның мүшесі болған Ф.Го­ло­ще­кин мен Т.Рысқұлов арасының жақсы емес екенін өте жақсы білетін. Оның үстіне, оған дейін өте жоғарғы деңгейдегі партиялық және мемлекеттік қызметтерді абы­рой­мен атқарып, халықтың құрметіне бөленген Т.Рысқұловтың қатардағы қызметке келмейтіні ау бас­тан-ақ белгілі. Яғни, бұл дегеніңіз, біреудің жы­лы ор­ны­нан жыл­жуы де­ген сөз. Бір қызығы, 1926 жы­лы 10 ақпанда өткен БК(б)П Қазөлкекомы бюросының Ф.Го­ло­ще­кин, И.Ки­се­лев, О.Жан­до­сов, Н.Нұрмақов, Ж.Мыңбаев, А.Серғазиев, С.Сәдуақасов, О.Иса­ев, М.Тәтімов, И.Игеновтардың қатысуымен өткен мәжілісінде «Жол­дас Рысқұловты Қазақстанда жұмысқа пай­да­ла­ну ту­ра­лы ОК-тің же­дел­ха­ты» қаралып, «жол­дас Рысқұловтың жұмыс істеу үшін Қазақстанға келуіне қарсылық жоқ» де­ген қаулы қабылданды. Осы жер­де, барлық жағынан тығырыққа тіреліп, одан шығар жол іздеп отырған Ф.Голощекиннің бұдан басқа ама­лы жоқ болған шығар де­ген ой­да­мыз. Себебі, Т.Рысқұловтың ке­ре­мет ұйымдастырушылық да­ры­ны Қазақ АКСР-і үшін ауа­дай қажет бо­ла­тын.

Қазақ өлкелік пар­тия комитетінің рес­ми келісімін алған БК(б)П ОК Ұйымдасыру бю­ро­сы 1926 ж. 3 на­урыз­да БК(б)П ОК Хатшылығының келісімімен Т.Рысқұловты БК(б)П Қазөлкекомының қарауына жіберу ту­ра­лы шешім шығарды.

Біздің қолымызға Т.Рысқұловтың Қазақстанға дәл қай күні келгенін айғақтайтын құжат әзірге түсе қойған жоқ. Тек белгілісі – 1926 ж. 10 сәуірде өткен Қазөлкекомы бюросының мәжілісі оның қатысуынсыз-ақ «жол­дас Рысқұловтың жұмысы ту­ра­лы» мәселені қарап, оны БК(б)П Қазөлкекомының Баспасөз бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындады. Ал 19 сәуір күні өткен атал­мыш бю­ро мәжілісі Т.Рысқұловтың қатысуымен өтеді. Осы мәжілісте Ф.Го­ло­ще­кин «Еңбекші қазақ» газетінің редакциялық алқасы ту­ра­лы» ха­бар­ла­ма жа­сап, ол бой­ын­ша «Рысқұлов, Сәдуақасов және Жан­до­сов жол­дас­тар «Еңбекші қазақ» редакциялық алқасына мүше бол­сын, Т.Рысқұлов газеттің жа­у­ап­ты ре­дак­то­ры бо­лып тағайындалсын» де­ген шешім қабылданды. Яғни, Т.Рысқұлов Қазақстанға осы екі аралықта кел­се ке­рек.

Т.Рысқұлов Қазақстанға ке­ле са­лы­сы­мен-ақ әдеттегіше жұмысқа қызу кірісіп кетеді. Ол кез­де Қазақстанда 29 мерзімді ба­сы­лым шығып тұратын еді. Оның 16-сы орыс тілінде бол­са, 12-сі қазақ тілінде, 1-уі ұйғыр тілінде шығатын. Т.Рысқұлов өлкелік баспасөз бөлімінің меңгерушісі ретінде ауыл кеңестерінің жұмысын жан­дан­ды­ру бағытында ора­сан жұмыс атқарды. Үнемі қазақ ауылдардарындағы қоғамдық қатынастарды рет­те­уге, қазақ кедейлерінің кеңестердегі рөлін арттыруға баспасөзді жұмылдыруға күш сал­ды. Со­ны­мен қатар, республикалық баспасөзге жұмсалатын қаржыны көбейтуге, губерниялық баспасөз бөлімдерінің жұмысын жетілдіруге ба­са на­зар аудар­ды. Біз Т.Рысқұловтың аз уақытта Қазақстанда атқарған жұмыстарын кеңірек көрсету үшін нақтылы де­рек­тер­мен бе­ре кетуді жөн са­нап отыр­мыз.

Мы­са­лы, Т.Рысқұлов 1926 ж. 21 сәуір күні өткен Қазөлкомы хатшылығының мәжілісіне қатысады. Т.Рысқұловтың мәжілістегі рөлі мен ықпалы, оның энер­ги­я­сы хатшылықтың хат­та­ма­сы­нан-ақ айқын сезіліп тұр. Осы мәжілісте Т.Рысқұлов қаржының жетіспеушілігі сал­да­ры­нан шығуы тоқтап қалудың аз-ақ ал­дын­да тұрған «Қызыл Қазақстан» жур­на­лы­на қаржы іздестіру ту­ра­лы мәселені көтере оты­рып, жур­нал­ды шығаруды тоқтатпау және оған бөлінген 3000 сом суб­си­ди­я­ны жеткіліксіз деп есеп­тей оты­рып, керекті қаржыны тез ара­да та­бу­ды Қазақ ХКК ком­ф­рак­ци­я­сы­на жүктеу, журналдың ре­дак­ци­я­сы­на жур­нал­ды та­ра­ту мен на­си­хат­тау бой­ын­ша бірқатар ша­ра­лар­ды жүзеге асы­ру­ды ұсыну, 5 ма­мыр күні өтетін «Баспасөз күні» мерекесіне орай Қазақстанның партиялық ұйымдарына журналдың беделін көтеру мен оны та­ра­ту мәселесіне көңіл ауда­ру­ды сұрау жөнінде шешімдердің қабылдануына ұйытқы бол­ды. Со­ны­мен қатар, Т.Рысқұлов Сыр­да­рия губкомының Сыр­да­рия облысының «Ақжол» және «Смыч­ка» газеттерін өлкелік «Еңбекші қазақ» және «Со­вет­ская степь» газеттерімен біріктіру ту­ра­лы 1926 ж. 27 наурыздағы қаулысы ту­ра­лы ай­та келіп, губкомның шешімін мақұлдау және осы шешімді аяғына дейін жеткізу үшін Ә.Байділдинді Шым­кент қаласына іссапарға жіберу жөнінде шешім қабылдатты.

Көріп отырғанымыздай, Т.Рысқұловтың бір күндік жұмысының нәтижесінің өзі осыншалықты ауқымды. Бірақ, Т.Рысқұловтың  ба­сы үнемі кеңестік ноқта мен партиялық жүгенге сия бермейтін. Сондықтан да, Ф.Го­ло­ще­кин одан үнемі тар­ты­нып, аяғын аңдап ба­са­тын. Ф.Го­ло­ще­кин БК(б)П ОК-нің рес­ми өкілі әрі Қазөлкекомының бірінші хат­шы­сы ретінде Орталықпен ым-жы­мы бір болғанымен, көп жағдайда Т.Рысқұловтың беделі, қайраткерлік қарымы мен тұлғалық мы­сы Ф.Го­ло­ще­кин­нен ба­сым түсетін. Сондықтан да, Т.Рысқұловтың Қазақстанда одан ары жұмыс істей беруі де­ген сөз – Ф.Голощекиннің көп ұзамай қызметтен кетуі бо­лып шығар еді. Ал Т.Рысқұловтың Орталық үшін тиімсіз тұстары көп бо­ла­тын. Өйткені, қазақ қайраткерлерін бір-біріне бөліп соғу тәсілімен Орталықтың отарлық жымысқы са­я­са­тын жүзеге асы­ра­тын әккі Ф.Го­ло­ще­кин кет­кен жағдайда, Т.Рысқұлов қазақ қайраткерлерін тұтас бір арнаға біріктіріп, орталық пен ұлт аймағы арасындағы қарым-қатынаста рес­пуб­ли­ка мүддесін қарыса қорғауы сөзсіз еді. Бұл жағдай, кейіннен, 1928 жылғы ірі бай­лар­ды тәркілеу науқанына бай­ла­ны­с­ты Т.Рысқұлов по­зи­ци­я­сы­нан анық көрінді. Осы жағынан кел­ген­де, Т.Рысқұловты басқа жұмысқа ауы­с­ты­ру Орталық үшін де Ф.Го­ло­ще­кин үшін де тиімді бо­ла­тын. Екіншіден, Т.Рысқұловтың РК­ФСР-дің орталық мемлекеттік басқару ор­га­нын­да қызмет атқаруы Қазақстан үшін де, өзі үшін де тиімді бо­ла­рын Ф.Го­ло­ще­кин де анық бағамдаса ке­рек. Осы­лай­ша, Қазақстанға келгеніне екі ап­та уақыт өтер-өтпес Т.Рысқұловтың басқа жұмысқа ауы­суы ту­ра­лы мәселе көтеріле бас­та­ды.

1926 ж. 25 сәуір күні Қазақ, Та­тар және Башқұр автономиялық рес­пуб­ли­ка­ла­ры қызметкерлерінің (Н.Нұрмақов – ҚАКСР ХКК төрағасы, Ж.Мыңбаев — ҚАКСР ОАК төрағасы, Ах­сан Мұхаметқұлов – БАКСР ХКК төрағасы, Ха­физ Ку­ша­ев – БАКСР ОАК төрағасы, Шай­гар­дан Шай­мар­да­нов – ТАКСР ОАК төрағасы) қатысуымен өткен кеңесте «РК­ФСР орталық мекемелерінің жа­у­ап­ты орын­да­ры­на ұлт қызметкерлерін ұсыну ту­ра­лы» мәселе қаралып, Т.Рысқұлов — РК­ФСР Халкомкеңесі төрағасының орын­ба­са­ры қызметіне, Са­ит­га­ли­ев – РК­ФСР Кіші Халкомкеңесі төрағасының орын­ба­са­ры қызметіне, Би­и­шев – РК­ФСР Қаржы халкомының орын­ба­са­ры қызметіне  ұсынылды. Ж.Мыңбаев осы кеңес шешімін бекітуді сұрап БК(б)П ОК-нің бас хат­шы­сы И.Сталиннің, хат­шы­сы В.Молотовтың, Орталық Бақылау комиссиясының төрағасы В.Куйбышевтың аты­на жазған ха­тын­да олардың тағайындалуын сұрай оты­рып, бұл шараның Орталық пен шет ұлт аймақтарының арасындағы шаруашылық және са­я­си байланыстарға жағымды дәнекер бо­ла­ты­нын атап көрсетті.

Т.Рысқұловтың РК­ФСР ХКК төрағасы қызметіне бекітілуі ту­ра­лы мәселе Орталықта қаралып жатқан тұста, ол өзінің қарымды қызметін жалғастырып жатқан бо­ла­тын. Ол 1926 ж. 26 сәуір күні өткен Қазөлкеком хатшылығының мәжілісінде «ком­со­мол баспасөзі ту­ра­лы» ай­та келіп, ком­со­мол газетінің қайта шығарылу қажеттігін, ком­со­мол газетіне қатысты Қазөлкеком шешімінің қайта қаралуы ту­ра­лы мәселені Бю­ро мәжілісіне қою керектігін, Қазөлкекомның баспасөз бөлімі мен БЛ­К­ЖО Қазөлкекомына бірлесе оты­рып бюроның келесі мәжілісінде шығатын газеттің си­па­ты мен оған керекті қаржы ту­ра­лы мәселені ба­ян­дау тап­сы­рыл­ды. Т.Рысқұловтың осы еңбегінің нәтижесінде 1924 жылдың 8 ақпанынан бері «Еңбекші қазақ» газетінің 4-бетінде қосымша ретінде «Лениншіл жас» ата­у­ы­мен, 1925 жылғы 3 ақпаннан (С.Сәдуақасовтың ре­дак­тор бо­лу­ы­нан кейін – С.Ш.) бері «Жас қайрат» ата­у­ы­мен қосымша ретінде шығып кел­ген ком­со­мол газетін же­ке шығару мәселесі орын­ды шешім та­у­ып, 1927 жылдың ба­сы­нан бас­тап «Лениншіл жас» газеті қайта шыға бас­та­ды.

Сон­дай-ақ, Т.Рысқұлов хатшылықтың осы мәжілісінде «Се­мей мем­бас­па­сы ту­ра­лы» ха­бар­ла­ма жа­сап, Се­мей мембаспасының мүмкіндіктерін рес­пуб­ли­ка үшін пай­да­ла­ну жөнінде шешім шығарып, Се­мей мембаспасының жұмысы мен Қазмембаспасының жұмысын ұштастыруды және оның орын­да­луы мен жүзеге асу­ын бақылауды өзі басқаратын бөлімнің қарамағына алу­ды ұсынды. Ұсыныс толық қабылданып, Се­мей мем­бас­па­сы республикалық маңызы бар баспаға ай­нал­ды.

Мәжілісте қаралған келесі бір мәселе – «Қазақстандағы ша­ру­а­лар көтерілісінің 10 жылдығын өткізу ту­ра­лы» мәселе бол­ды. Бұл мәселе бой­ын­ша да оң шешім қабылданып, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістің 10 жылдығын атап өтудің жос­па­рын жа­сау үшін Ж.Мыңбаев, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов, О.Жан­до­сов, Бруд­ный, Ря­за­нов және Хан­ге­ре­ев­тер­ден тұратын ко­мис­сия құрылды. Осы ко­мис­сия жұмысының нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліске алғаш рет орын­ды та­ри­хи баға берілгені белгілі.

Т.Рысқұлов Қазақстанға кел­ген­нен кейін көп ұзамай, 1926 жылдың 30 сәуірі – 3 ма­мы­ры аралығында өткен 5-сайланған Қазөлкекомның ІІ пле­ну­мын­да жергілікті кеңестердегі байлардың ықпалына соққы бе­ру қажеттігін көрсетті. Бай­лар рулық және туысқандық қатынастарға сүйенгендіктен емес, қолына биліктің экономикалық тұтқасын ұстағандықтан да кеңестерде жеңіске жетеді деді Т.Рысқұлов. Ал өз кезегінде осы жағдай қазақ ауылдарының әлеуметтік-экономикалық да­му­ы­на кедергі деді. Сондықтан, байларға са­лы­на­тын салық көлемін өсіріп, қазақ ша­ру­а­ла­ры мен жұмысшылар одағының нығаюына жәрдемдесу ке­рек де­ген пікір білдірді.

1926 жы­лы 5 ма­мыр­да қызылорда қаласындағы Іскерлер клу­бын­да Баспасөз күні мерекесіне арналған сал­та­нат­ты жи­ын өтеді. Осы жи­ын­да ба­ян­да­ма жасаған Т.Рысқұлов қайта құру жағдайындағы Қазақстанның да­му ба­ры­сы­на тигізетін баспасөздің рөлі мен маңызын ғана ай­тып қоймай, ол республикалық баспасөздің ал­ды­на нақтылы міндеттер қоя білді. 1926 ж. 13 ма­мыр күні өткен Қазөлкомы бюросының мәжілісінде қабылданған «қазақ баспасөзін жетілдіру жөніндегі іс-шаралардың» (Қазөлкеком Баспасөз бөлімінің жос­па­ры – С.Ш.) осы ба­ян­да­ма тезистері негізінде қабылданғаны ай­дан-анық. «Ре­а­ли­зо­вать пра­ва От­де­ла Пе­ча­ти Край­ко­ма, как са­мос­то­я­тель­но­го От­де­ла» деп бас­та­ла­тын атал­мыш құжаттан Т.Рысқұловтың ноқтаға ба­сы сый­май­тын қолтаңбасы мен «төртінші билік – төрге шық!» де­ген ұран мүлтіксіз көрініп тұрғандай әсер қалдырады. Бю­ро мәжілісі Т.Рысқұлов басқаратын бөлімнің жұмыс жос­па­рын бекітіп қана қоймай, баспасөзге бөлінетін жаңа қаржы көздерін іздестіру мен тар­ту бой­ын­ша да Т.Рысқұлов ұсынған ша­ра­лар­ды бекітті.

1926 ж. 19 ма­мыр күні өткен Қазөлкомы хатшылығының мәжілісіне қатысқан Т.Рысқұлов «Еңбекші қазақ» газетінің жа­зы­лу ақысын 8 мил­ли­он сомға дейін көбейту ту­ра­лы шешімнің шығуына ықпал жа­са­ды. Мұның барлығы оның беделі мен іскерлігін көрсететін еді.

Көп ұзамай, БК(б)П Қазөлкекомына БК(б)П ОК хат­шы­сы В.Мо­ло­тов­тан 1926 ж. 31 мамырдағы БО­АК Төралқасының қаулысымен Т.Рысқұловтың РК­ФСР Халкомкеңесі төрағасының орын­ба­са­ры бо­лып бекітілгені ту­ра­лы ха­бар­ла­ма келіп жетті. «Еңбекші қазақ» газеті бұл жөнінде 8 мау­сым күнгі са­нын­да рес­ми ха­бар берді. Ал 14 мау­сым күні өткен БК(б)П Қазөлкомы хатшылығының мәжілісінде, Т.Рысқұлов 5 мәселе бой­ын­ша ха­бар­ла­ма жа­сап, өз ұсыныстарын толық өткізіп кетті. Олар:

— Қазақ тілінде өлкелік шаруалардың жаңа газетін шығару шешілді;

— Өлкелік ша­ру­а­лар газетінің ре­дак­то­ры бо­лып Ж.Мыңбаевты, орын­ба­са­ры етіп Ә.Байдильдинді бекітті;

— БК(б)П Қазөлкекомы Баспасөз бөлімін басқару уақытша Ә.Бай­диль­дин мен А.В.Швер­ге жүктелді;

— «Еңбекші қазақ» газетінің уақытша ре­дак­то­ры бо­лып О.Жан­до­сов бекітілді;

— Қазақ тілінде ғылыми тер­ми­но­ло­ги­я­ны тексеріп, оны Қазөлкекомға ба­ян­дау Баспасөз бөліміне тап­сы­рыл­ды.

Осы­дан кейін, Т.Рысқұлов 14 мау­сым күні өткен Қазөлкомы хатшылығының және 16 мау­сым күні өткен Қазөлкомы бюросының мәжілістеріне қатысады. 16 маусымдағы бю­ро мәжілісі Т.Рысқұловтың жаңа қызметке тағайындалуына орай, оны Орталыққа жіберу ту­ра­лы шешім шығарды. Осы­лай­ша, Т.Рысқұловтың Қазақстандағы қызметі небәрі 2 айға ғана со­зыл­ды. Осы қысқа ғана уақыттың ішінде Т.Рысқұлов Қазақстан та­ри­хы­на өзінің өшпес қолтаңбасын қалдырды.

Сәбит Шілдебай,та­рих ғылымдарының кан­ди­да­ты,

Абай атындағы ҚазҰПУ Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Ма­гист­ра­ту­ра және PhD док­то­ран­ту­ра ин­сти­ту­ты директорының орын­ба­са­ры