Үзілмеген үміт

«…Ал­дын­да тісі ақсиған, ұзын бой­лы, қолында ұзын қара пышағы бар қара кісі тұр екен. Даланың жы­ны осы ғой деп ой­лай беріп еді, анау Қасымға әмірлі да­у­ыс­пен ақырып:
– Ар­тым­нан еріп жүр, әлсіз денеңнің шар­шап талғанына қарама!

Аяғыңа кірген тікенге, жырған тасқа, қарама! Өліп қалсаң да ар­тым­нан еріп отыр! – деп жүріп кетті. Әлсіз жетім:
– Ағатай, жетіммін… – дей беріп еді, алакөз қайта жарқ ет­кен­де, ар­ты­нан жүгіріп кетті. Қасым өкпесі үзілгенше ентігіп жүгіріп отыр­ды. Көз ұшына жоғалып кетті. Түн ор­та­сы болған кез­де, таудың осы мөлшеріне бек­тер­де ке­ле жатқан үш жігіт жетті…
Аз­дан соң ат­тан түсіп, қасына келіп қараса – жыртық киімді, өңі құп-қу бо­лып, қаннан ай­ы­ры­лып жүдеген он-он бір жа­сар ба­ла екен. Ол – өлік. Бірақ денесі әлі түгел мұздап та болған жоқ екен…»
Мұхтар ӘУЕЗОВ,
«Жетім», 1925 жыл

«Отыр­са опақ…»

1943 жыл. Сұм соғыс та­лай жүрекке жа­ра салған кез. Бурабайдың ба­у­рай­ын жағалай қоныстанған «Жаңаталап» ауы­лын­да шекесі торсықтай ұл өмір есігін аш­ты. Бер­да­лин әулеті мәре-сәре. «Ба­уы берік бол­сын!», «Қайырлы бол­сын!» – де­ген тілектер ана жүрегін шат-ша­ды­ман қуанышқа бөледі. Шақалақ шаңыраққа шы­рай әкелді. Ағайын-ту­ма азан шақырып, «Ал­ла тілегін қабыл етсін» де­ген ни­ет­пен сәбиді Тілектес деп ата­ды. Алай­да, осы тұңғыш ұлын құшағына ба­сып, маңдайынан иіскеу әкесіне нәсіп бол­мап­ты. Оның ақтық сапарға ат­та­нып кеткеніне біраз бол­ды.
Ана жүрегі әкенің ор­нын білдірмеуге ты­ры­са­ды. Алай­да асқар та­у­дай әкенің ор­нын кім ба­сар дейсіз? Ес біліп, етек жиған сай­ын Тілектес тұйықтала бас­тай­ды. Көкейін кер­не­ген жалғыз сұрақ: «Басқа балаларға әкесі кәмпит, мәшине алып береді. Ал менің әкем қайда?» Ана ба­ла­ны алдаусыратқандай бо­ла­ды. Ай­та­ты­ны: «Әкең ұзақ сапарға кет­кен». Ананың көңілінде үлкен мұң, қабағында қалың қайғы бар… Балалық ба­сым­дау бол­ды ма екен, Тілектестің алаң көңілі тез ба­сы­ла­тын.
Туған апа­сы – Дәметер тұрмысқа шыққан соң, ана­сы екеуі соның қолында тұрды. Сөйтіп, жесір әйел мен жетім ба­ла «Ай­са­ры» ауы­лы­на қоныс аудар­ды.
Көп ұзамай ажал ана­сын да алып кетті. Жан де­ген­де жалғыз сүйенішінен ай­ы­рыл­ды. Тілектес бұл кез­де 13 жас­та еді. Үлкен кісідей қайғыға, қаралы күйге түсті. Бұрын ер­ке­леп жы­лай­тын, енді шын жы­лап, бо­та­дай боз­дап қалды. Тілектес түс көргендей бол­ды. Ана­сы қайтып келетіндей. Бірақ… Үміт үзіле бас­та­ды. Ана бейнесі алыс­тап ба­ра­ды. Уа­тып ай­та­тын ертегісі де, ал­ды­на алып, күпісіне орап ай­та­тын әні өзімен бірге кет­кен­дей.
Араға уақыт са­лып не­ме­ре ағасы «Жаңаталапқа» апа­рып, оқытпақшы бо­ла­ды. Мінезі шатақтау ту­ы­сы жетімдігін бетіне ба­сып, қорлық көрсетіп, шы­дат­пай­ды. Тілектес «отыр­са опақ, тұрса сопақ». Үйдің оты­мен кіріп, күлімен шықса да күн бермейді. Күндіз күлкі, түнде ұйқы жоқ.

Қорадағы қорлық

Тұл жетім тұйыққа тіреледі. Шақшадай ба­сы ша­ра­дай бо­лып, не істерін білмейді. Мейірімнен мақұрым қалады. Тілектес бұл күндерін ауыр күрсінген күйде ес­ке алып, бізге ба­ян­дап берді.
– Ағам таңертең сағат 4.00-ден бас­тап про­тез аяғымен теуіп оя­тып, жұмысқа са­ла­ды. Оның өзіммен ша­ма­лас ба­ла­ла­ры тәтті ұйқының құшағында жатқанда мен малдың соңында жүретінмін. Бірде сол үйдің қара текесі ой­да жоқта жоғалып кетті. «Текені та­у­ып келмейінше, қараңды көрсетпе, мы­на үйдің табалдырығынан ат­та­ма», – деп, ит терісін ба­сы­ма қаптап, үйден қуып шықты. Бұл қыстың қақаған кезі еді. Бурабайдың қалың қарағайлы ор­ма­нын­да түнеймін. Ағаштың ба­сын­да бүрсеңдеп ұйықтаймын, күндіз текені іздеймін. Орманға ойнауға кел­ген ауыл ба­ла­ла­ры мені аяп, үйлерінен сүт, нан әкелетін. Екі жұмадан соң, әупірімдеп жүріп текені та­у­ып ал­дым. Балалығым әлі басылмаған ғой, текенің үстіне мініп, үйге тар­т­тым. Өмірде бір рет қуанғаным осы шығар. Тілі салақтаған текені көрген ағам амандығымды да сұрамастан, «мал­ды шаршаттың, не­ге оны ая­май мініп алғансың?» – деп ашу­мен үйден тағы да қуып жіберді. Ба­рар жерім, ба­сар та­у­ым қалмаған соң, ауылдағы бір адамның шөп сақтайтын қорасын па­на­ла­дым. Итқорлықпен өткізген өмірімнің қайсыбірін мы­сал етейін (терең күрсініп ал­ды – А.Қ). Әкемнен қалған дүние-мүлікті иемденіп алған ағам ешкінің қатқан терісін босағаға төсеп, мені соған жатқызатын. Өзі ба­ла-шағасымен тамағын ішіп болған соң, қалдықтарын маған қарай лақтырады. Тамақ қалмаса, ол да жоқ. Мені ит секілді көретін. Соған қатты ызам келетін. Ақыры шы­да­май әпкемнің (Дәметер – А.Қ) қолына қашып кеттім, – дейді балалық шағын қорлықпен өткізген Тілектес.
Сөйтіп, са­ры­а­у­ыз ба­ла-қыран «Ай­са­ры» ауы­лын­да тұрақтап, 40 жыл қой бағып, адал еңбек етеді. Сол жер­де үйленіп, үйлі-ба­ран­ды бо­ла­ды. Жан жа­ры – Гауһартас Құдайдың қалауымен тоғыз құрсақ көтереді. Тілектеске тағдырдың тезіне тағы төзуге ту­ра келеді. Шақалақтары бірінен соң бірі шетіней бас­тай­ды. Ал­ла­дан кел­ген сынаққа сабырлықпен шы­дас бер­ген ол үш бірдей сәбиді жер қойнына тап­сы­ра­ды. Қалған төрт қыз бен бір ұлды қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай  өсірді.

Жүрегі «жоқ» жақын

Тілектес өмірінде тағы бір оқиғаға тап бо­ла­ды. Бұл 1990 жыл еді. Ел эко­но­ми­ка­сы тоқырап, қаржылық дағдарыс шарпыған кез. Қарын тойғызу қайғыға айналған шақ. «Ай­са­ры» ауы­лы­на көшіп келгеніне көп бо­ла қоймаған бір от­ба­сын­да қайғылы оқиға орын ала­ды. Отағасы араққа сылқиып той­ып алып, есінен ада­сып, өз жұбайын ұрып-соғады. Көк-ала қойдай қып са­бап тас­тай­ды. Оны­сы­мен қоймай, шай­тан азғырып, ба­ла-шағасының көзінше пышақтап, пар­ша-пар­ша­сын шығарады. Бір қауымның қабырғасын қайыстырған оқиға құқық қорғау органдарының құлағына жетеді. Қапасқа қамайын деп жатқан жерінен ауыл ақсақалдары бас көтеріп, ба­су ай­тып, ел бо­лып, әлгі адам­ды түрмеден алып қалады. Барлық күнәнің бас­та­уы, жамандықтың жол­да­сы – арақ оны ақыры ажалға жетелейді. Араға бір жыл уақыт са­лып, өзімен «бөтелкелес» адамның қолынан қаза та­ба­ды. Сөйтіп, бес қыздың көзі жаутаңдап, жетім қалады. Жетім балалардың әкесі мен анасының жақындары жи­ы­лып, марқұмдардың мал-мүлкін бөліске са­ла­ды. Ағайындары ақылдаса ке­ле аудан орталығынан мәшине ал­ды­рып, өрімдей қыздарды «Ба­ла­лар үйіне» апа­ру­ды ұйғарыпты.

Тілектестің тәуекелі

– Бұғанам бекімей тұрып, жетімдіктің аза­бын тар­тып, та­у­дай уай­ым­ды мой­ным­мен көтерген менің бұған жол бергім келмеді, – дейді Тілектес сөзін жалғап. – Жа­рым Гауһартаспен ақылдасып, әлгі жетім қыздарды асы­рап алуға шешім қабылдадық. Жетімнің мәселесін мой­ны­на алуға имен­ген мек­теп ди­рек­то­ры қыздарға қамқорлық көрсетуге қауқары жетпейтінін жеткізді. Бұл мәселені аудан әкіміне де ха­бар­лап­ты. Ауданның атқамінері маған өзгенің ба­ла­сын асыраудың қиындығын, екі-үш ба­ла­сын асы­рай ал­май жүрген жұрттың жағдайын айт­ты. «Бұл ойыңнан бас тарт», – деді. Жетімді жетілдіруге ни­ет қылып, белімді бе­кем буған мен бұл ұсынысты қабылдамай тас­та­дым. Көне қоймасымды сез­ген әкім бір ба­ла­ны аудандық білім бөлімінің бас­шы­сы­на, бірін ауылдың мек­теп ди­рек­то­ры­на, тағы бірін ауыл әкіміне беріп, бір ба­ла­ны маған тапсырғысы келді. Сөйтіп, бес ба­ла­ны бөліп алу ту­ра­лы ұсыныс жа­са­ды. Қаным ба­сы­ма шап­ты. Ашу­дан булығып, кесімді пікірімді ай­тып, шорт кестім: «Бөліп бе­ре са­ла­тын бұлар мал емес қой. Жетімдерді біреуге жалтақтатып, жан-жаққа сенделтіп, олардың оба­лы­на қаламыз деп қорықпайсыз. Құдайдан қорқыңыз. Жетімнің көз жа­сы­на қалмайық. Қиналайын, қысылайын, олар­ды өз қамқорлығыма ала­мын. Құдай жер­ге қаратып қоймас. Тығырықтан шығар бір жол та­бы­лар. Ал­ла нәпақасыз қалдырмас».

Қайтарымсыз қайырымдылық

Бес ба­ла­сы­на бес жетім қыз қосылған Тілектес: «Ой­пы­рым-ау, енді не бо­лар екен?» – де­мей, он балаға бірдей мейірімін төгеді. Бөліп-жар­май тәрбиелейді. Күңкіл сөзге көңіл бөлмей, әрекетке кіріседі. Әкімнің сөзіне еріп, «көрпеңе қарап көсілмейсің бе?» – дейтіндер көбейген. «Ертең нан та­ба ал­май, он балаңмен қаңғырып кет­пе», – деп мұқатқандар да табылған. Өмірінің біраз бөлігін қой бағумен өткізген Тілектес «Дүниеге бір қозы кел­се, бір түп жу­сан артық шығады» де­ген да­на сөзді басшылыққа алып, тәуекелге бел бу­а­ды. Өйткені, Ал­ла адамның бүкіл ішіп-жемін, бір сөзбен айтқанда, ризығын ана жа­ты­рын­да жатқан кез­де белгілеп қояды.
Тілектестің ай­ту­ын­ша, «Ай­са­ры» ауы­лы аудан орталығынан 40 шақырым жер­де орналасқан. Қыс ай­ын­да жол жүру мүмкін емес. Қалың қар басқан жол төрт-бес айға жа­бы­ла­ды. Аудан орталығына ба­ру арманға ай­на­ла­ды. Азықтарын күзде та­сып, қыс бойы со­ны жеп жа­та­ды. Ел­де ұн тап­шы. Жұрт ке­бек илеп жейді. Күз ай­ын­да Тілектестің тілегі қабыл бол­ды. Ал­ла азықсыз қалдырмапты. Күллі ел ке­ре­мет оқиғаның куәсі бол­ды. Сол күздің аяғы мен қыстың ба­сын­да көрші аудан­да егін егу­мен ай­на­лы­сып жүрген Қанат есімді жігіт ауылға аяқастынан диірмен сал­ды. Бұл жайт жұртты таңдандырды. Себебі, әлгі жігіттің жо­лай қанша ауыл­дан өтіп, ел-жұрт аяқ бас­пай­тын «Айсарыға» диірмен салғаны таңғаларлық жайт. Сөйтіп, ауылға қайтадан жан біте бас­та­ды. Ауылдың ажа­ры кірді. «Айсарыға» би­дай ти­е­ген жүк көліктері ағылды. Қар еріп, жер қарайғанша ашыл­май­тын жол та­зар­ты­лып, көрші аудан­дар­мен қатынас қанат жа­я­ды. Екі қолға бір күрек тап­пай жүрген жас­тар жұмыспен қамтылады. Жұрттың жағдайы жақсарып, елдің еңсесі көтерілді. Ауыл­да на­убай­ха­на ашы­ла­ды.
Тілектестің ерлігін естіген Қанат ой­лан­бас­тан жетімдер тұрған үйге бет ала­ды. Қап-қап ұн әкеліп, бұдан бы­лай қамқорлық жасауға қашанда дай­ын екенін ай­та­ды. Ай сай­ын ұн жіберіп, қолдан кел­ген көмегін ая­май­ды. На­убай­ха­на­сы­нан ыстық нан жіберіп тұрады. Әу бас­та сыр­ты­нан күліп, сы­нап-мінеп, «көрпеңе қарап көсіл» деп «кеңес» бер­ген кейбір қуыс ке­уде­лер енді Тілектестен ұн сұрап, алақандарын жай­ып­ты.

Сәттілік алдындағы сәтсіздік

– Менің өмірден түсінгенім, – дейді кейіпкеріміз сөзін қорытып, – адам өзгеге қамқорлық көрсетпесе, өзіне қамқорлық көрсетілмейді. Біреуге мейірім жасамасаңыз, өзге адам сізге мейірімін төкпейді. Кез кел­ген сәтсіздік, сәттіліктің алдындағы үлкен сынақ. Өзіңді сүйгендей, өзгені де сүю ке­рек. Өзгені сынағандай, өзіңді де сы­нап, сөгіп тұрған дұрыс. Кешірімділік – аса ұлы күш, кекшілдік – әлсіздік екен. Менің осыған көзім жетті.
Көп ұзамай Тілектес бұл ауыл­дан көшіп кетеді. Бір қызығы, сол күзде диірмен де жұмысын тоқтатады. Ал жетім қыздар жетіледі. Қазір олар ба­ла-шағалы. Қыздардан тараған жиендері Тілектеске өз немерелеріндей ыстық. Екі жақтың ба­ла­ла­ры бүгінде ара­ла­сып-құраласып тұрады.